afb. A.F.A.M. Wetzer, 23 augustus 2011

Archeologisch onderzoek

locatie: Sint Janssingel
datering: 2011
code: BJBW

Archeologische vondsten Sint-Jansbolwerk

door Ed Hupkens

Op 22 augustus 2011 zijn archeologen van BAAC (Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie, Cultuurhistorie) in opdracht van de afdeling BAM (Bouwhistorie, Archeologie, Monumenten) van de gemeente 's-Hertogenbosch begonnen met onderzoek naar resten van het voormalige bolwerk Sint-Jan. Het archeologisch onderzoek valt samen met de sanering van het terrein en gaat vooraf aan de bouw in 2013/14 van het Informatiecentrum Vestingwerken Bolwerk Sint-Jan. In het kader van het restauratieproject Vestingmuren worden de flankmuren deels gereconstrueerd en wordt de middeleeuwse stadsmuur gerestaureerd.

Foto: Ed Hupkens

Ter hoogte van de Sint-Jansstraat bevond zich in de stadsmuur de veertiende-eeuwse Koepoort, de toegangs- en uitvalspoort van 's-Hertogenbosch van en naar Vlijmen. Een poort was een kwetsbaar punt in de verdediging van een stad. Daarom werd in 1528 het Sint-Jansbolwerk aangelegd, een driehoekig verdedigingswerk met aan de kopse kant een nieuwe stadspoort: de Sint-Janspoort. Stadsarcheoloog Ronald van Genabeek: “Waarschijnlijk was het in het begin een open bolwerk met bestrating en is het later van aarden wallen voorzien”. In 1597 werden de oude Koepoort en de Sint-Janspoort buiten werking gesteld. Er werd een nieuwe Sint-Janspoort aangelegd ten zuiden van de oude poort. Hiervoor werden doorgangen gegraven in de oude stadsmuur en in de schuine flank van het bolwerk. Beide doorgangen werden met elkaar verbonden door een muur, zodat een soort gang ontstond, die schuin lag ten opzichte van de poort. Hiermee voorkwam men dat vijandelijke troepen kogels dwars door de poort naar binnen konden schieten. De stadspoort bestond aan de stadszijde uit een stenen boog, gebouwd in de stadsmuur. Enkele meters verderop richting de Dommel, bevond zich nog een stenen boog, die veel smaller was. Daartussen was de overdekte doorgang, die nog geen twee meter breed was. Voor (boeren)karren en rijtuigen was het een heel gemanoeuvreer om de stad binnen te komen of uit te gaan. Vanaf de buitenste doorgang liep een weggetje schuin naar beneden, naar een houten brug over de Dommel. De stadspoort werd diverse malen verbouwd, onder andere in 1640 en 1818. Bij deze verbouwingen werden de poort en de zijmuren van de verbindingsgang vernieuwd. Ook kwam het straatniveau wat hoger te liggen. De plek van de Sint-Janspoort zelf is niet meer aanwezig. Deze lag midden in de huidige Stadsdommel, die bij de kanalisatie (verbreding en uitdieping) van de Dommel in 1890 geheel werd weggegraven.

Poortwachtershuisje

Naast de doorgangen werden na de eerste opgravingweek geheel onverwacht de funderingen van een klein gebouw aangetroffen. De archeologen waren hierover blij verrast. Archeoloog Eddie Nijhof: “Mogelijk deed het gebouwtje dienst om de poortwachter te huisvesten. Binnen het bouwwerk was nog een stuk van de bakstenen vloer bewaard gebleven”. Het huisje was - aan de buitenkant - tegen de stadsmuur aangebouwd. Het is niet bekend hoe lang het precies heeft gefunctioneerd. Bij de ontmanteling van de vestingwerken eind negentiende eeuw was het er in ieder geval niet meer. Tijdens het archeologisch onderzoek zijn naast de dertiende-eeuwse stadsmuur en het poortwachtershuisje ook de funderingen van verschillende fasen (veertiende, zestiende, zeventiende en achttiende eeuw) van de poort tevoorschijn gekomen. Bijzonder is de vondst van een natuurstenen hoekblok, dat ervoor moest zorgen dat de doorgang door de stadsmuur niet te veel beschadigd raakte door de vele karren die de smalle poort passeerden. Ook de

20

buitenkant van het bolwerk was ter hoogte van de waterlijn bekleed met grote, natuurstenen blokken. In de poortdoorgang zijn resten van bestratingen en een goot (een zoei) aangetroffen, die moesten zorgen dat de doorgang goed droog en begaanbaar bleef. Onder de zandvlakte van het bolwerk, aangelegd in de zestiende eeuw en waarop ook het poortwachtershuisje stond, bevindt zich nog de tweede stadsmuur (eind dertiende eeuw).

3D Archeologie

Archeologen hebben er weken over gedaan om het hele Sint-Jansbolwerk met de vele middeleeuwse muurresten en stukken bestrating in te meten en op papier te krijgen. Begin oktober 2011 kregen de Bossche bedrijven PelserHartman en BAAC het in één ochtend voor elkaar. Met behulp van een camera op een 30 meter hoge telescopische paal en een laserscanner (goed voor miljoenen exacte meetpunten) werden elke muur, elke steen en elk hoogteverschil op de millimeter nauwkeurig digitaal vastgelegd. Hiermee werd de gehele archeologische opgraving driedimensionaal in kaart gebracht met een combinatie van laser- en speciale fototechnieken. Dit nieuwe product wordt '3D Archeologie' genoemd, PelserHartman ontwikkelt het samen met BAAC. Het systeem is eerst met succes in België uitgetest. In Nederland had 's-Hertogenbosch op 4 oktober 2011 de primeur. Bouwstudio PelserHartman bracht al eerder razendsnel en heel precies bestaande gebouwen met 3D-technieken in kaart. In onze stad is dat gedaan met het Kruithuis en het Noordbrabants Museum. Het idee om ook archeologische vindplaatsen op die manier uiterst nauwkeurig in kaart te brengen, is pas onlangs ontstaan. Voor archeologisch onderzoek is de methode erg handig, het scheelt veel tijd voor onderzoekers. Op deze manier kunnen archeologische vondsten tevens veel gemakkelijker zichtbaar worden gemaakt voor het geïnteresseerde publiek.

Archeocrypte

Op het Sint-Jansbolwerk start in 2013 de bouw van een nieuw informatiecentrum. Het zal bemenst worden door de Kring Vrienden van 's-Hertogenbosch, de Stichting Binnendieze en de VVV. “Mede op basis van de resultaten van het archeologisch onderzoek zal het bouwplan verder worden uitgewerkt”, aldus Ronald van Genabeek. Men denkt aan een overdekte pleisterplaats met daarin ruimte voor een leer/werkbedrijf voor de horeca, een informatiepunt over de cultuurhistorie van de stad en een verkooppunt voor toeristische producten en diensten. In het plan is opgenomen dat het poortwachtershuisje zichtbaar blijft in het informatiecentrum, Eddie Nijhof spreekt overigens liever van een archeocrypte. Ook de dertiende-eeuwse stadsmuur zal in het zicht blijven.
Eind dit jaar start de bestemmingsprocedure. In 2014 moet het nieuwe informatiecentrum met archeocrypte worden opgeleverd. Er bovenop komt een klein park. Het ontwerp kost bijna vier miljoen euro. Door subsidies (onder meer van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) blijven de kosten voor de gemeente beperkt. Doelstelling van het project is het opnieuw beleefbaar maken van een stadsentree van de stad. Hiermee zal de restauratie van de westzijde van de Bossche vestingwerken zijn voltooid.

21

KringNieuws 6 (2011) 20-21

2011	Archeologen speuren naar muren bolwerk • Archeologen starten onderzoek op bolwerk aan Sint-Janssingel. • Mogelijk nog resten onder de grond van straten uit de zestiende eeuw. • In 2013 start bouw toeristisch informatiecentrum. Wim Hagemans \| Brabants Dagblad dinsdag 23 augustus 2011
2011	Wim Hagemans Resten poortwachtershuisje nog onder talud van bolwerk Brabants Dagblad woensdag 7 september 2011
2011	Redactie Archeologische vondsten Bolwerk Sint-Jan Bossche Omroep zondag 11 september 2011
2011	Redactie Vondst Bolwerk Stadsblad woensdag 14 september 2011
2011	Jansbolwerk in oogwenk in 3D Met behulp van een laserscanner en speciale fototechnieken kan een archeologische opgraving op de millimeter nauwkeurig in kaart worden gebracht. Gisteren gebeurde dat voor het eerst in Nederland, met het Bossche Sint-Jansbolwerk. Wim Hagemans \| Brabants Dagblad woensdag 5 oktober 2011
2011	Domien van der Meijden Bosch straatje uit 1530 verwerkt in nieuwe vloer Brabants Dagblad dinsdag 25 oktober 2011
2011	Ed Hupkens Archeologische vondsten Sint-Jansbolwerk KringNieuws 6 (2011) 20-21
2011	Redactie Fundament wachtershuisje weg Brabants Dagblad dinsdag 6 december 2011
2011	Vieze grond bij bolwerk weg • A&G graaft vervuilde grond Sint Jansbolwerk verder af. • Archeologen BAAC onderzoeken opnieuw bodem en vrijgekomen deel stadsmuur. • Aparte gaten in stadsmuur aangetroffen: mogelijk draaggaten voor houten balken. Domien van der Meijden \| Brabants Dagblad vrijdag 9 december 2011
2013	BAAC vindt walhuisjes bij Bolwerk Sint-Jan Bij nieuwe opgravingen aan de binnenzijde van de tweede stadsmuur aan de Sint-Janssingel in Den Bosch hebben archeologen van BAAC de fundamenten van drie tot vier arbeidershuisjes aangetroffen. Domien van der Meijden \| Brabants Dagblad vrijdag 4 oktober 2013 \| 26

Ronald van Genabeek, Eddie Nijhof en Frederike Schipper, Stad op de schop (2019) 159, 160, 166, 167, 170, 170, 171, 383, 384, 385, 452, 466, 495, 517, 573, 690

Archeologisch onderzoek

locatie: Sint Janssingel
datering: 2011
code: BJBW

Archeologische vondsten Sint-Jansbolwerk

Poortwachtershuisje

3D Archeologie

Archeocrypte

Archeologen speuren naar muren bolwerk

Wim Hagemans

Redactie

Redactie

Jansbolwerk in oogwenk in 3D

Domien van der Meijden

Ed Hupkens

Redactie

Vieze grond bij bolwerk weg

BAAC vindt walhuisjes bij Bolwerk Sint-Jan

n: vermelding in een voetnoot

Code

Op deze pagina

Archeologisch onderzoek

locatie: Sint Janssingel datering: 2011 code: BJBW

Archeologische vondsten Sint-Jansbolwerk

Poortwachtershuisje

3D Archeologie

Archeocrypte

Archeologen speuren naar muren bolwerk

Wim Hagemans

Redactie

Redactie

Jansbolwerk in oogwenk in 3D

Domien van der Meijden

Ed Hupkens

Redactie

Vieze grond bij bolwerk weg

BAAC vindt walhuisjes bij Bolwerk Sint-Jan

n: vermelding in een voetnoot

Code

Op deze pagina

locatie: Sint Janssingel
datering: 2011
code: BJBW